Moslimfeminisme, ‘pornografie’ en de krakende broden van Lviv: wat ik leerde over gender

Tussen 2005 – het jaar van mijn promotie – en nu ben ik anders gaan denken over gender. Tijdens de verdediging van mijn proefschrift mopperde ik hardop, voor een volle zaal, over feministische studies van klassieke Russische literatuur. Die gaven een te gekleurd en ook te boos beeld van de werkelijkheid, vond ik. Ik had de lachers op mijn hand.

Tussen toen en nu heb ik veel geleerd, vooral van gesprekken met studenten en jonge onderzoekers en van een jonge generatie Russische dichters. Aan de UvA ontmoet ik veel studenten en collega’s voor wie een kritische blik op genderverhoudingen vanzelfsprekend is. Van hen leerde ik alerter te zijn op verborgen gender-ongelijkheid. Ik leer nog elke dag bij, over de complexe dynamiek tussen gender en ecologische crises bijvoorbeeld, of over een (voor mij aanvankelijk contra-intuïtieve) beweging als het moslimfeminisme.

Ook de mooie, subtiele queer poëzie van Russischtalige dichters als Oksana Vasjakina, Roman Osminkin en Galina Rymbu heeft mijn kijk op gender-ongelijkheid genuanceerd. Als tiener, schrijft Rymbu in haar werk ‘Mijn vagina’ (Moja vagina, 2019), wist ze

nog niet dat mijn vagina iedereen aanging:

de overheid, mijn ouders, gynaecologen, onbekende mannen,

popen, met militaire epauletten onder hun pijen,

en erbovenop vrouwenbloed,

werkgevers, antiradicaliseringsambtenaren, militairen, neonazi’s, migratiediensten,

banken, conservatieve bewakers van de goede zeden,

en cultuurdragers die een glaasje cognac heffen

op god, gezin en vaderland.

Hier en in andere passages in ‘Mijn vagina’ ontrafelt de dichteres haarfijn de grote problemen die er ook in 2022 nog spelen rondom gender en vrouwelijke seksualiteit. Die problemen spelen hier in Nederland, ook in de wereld van literatuur (kijk maar naar de recente discussies rondom de nieuwe Nederlandstalige literaire canon). Maar in Rusland zijn ze bijzonder acuut en bedreigend. Hoe bedreigend: dat toont de casus Joelija Tsvetkova, die aanleiding was voor Rymbu om ‘Mijn vagina’ te schrijven. De feministische activiste en kunstenares Joelija Tsvetkova is in Rusland vervolgd voor ‘pornografie’ en ‘homopropaganda’ om haar social-media project The Vagina Monologues. Op een body positivity pagina met deze naam deelde Tsvetkova tekeningen met naakte vrouwen en vrouwelijke geslachtsorganen.

Aan het eind van Rymbu’s ‘Mijn vagina’ pikt de ik-figuur de patriarchale status quo niet meer. We lezen dan: ‘Ik denk dat mijn vagina / de overheid misschien wel echt eens een keertje kapot gaat maken, de zelfverklaarde president gaat verdrijven, / de regering af gaat zetten.’

‘Mijn vagina’ is een tekst die elke expert van nieuwe Russischtalige literatuur kent. Slavisten bespreken het werk in literatuurcolleges en de tekst verscheen intussen in meerdere talen (ik citeer hier de Nederlandse vertaling van Pieter Boulogne). Het is een grappig, ontroerend, soms op het akelige af fysiek en bij vlagen woedend werk. Rymbu is ook boos, en haar boosheid nam niet af toen dit jaar de Russische invasie in Oekraïne uitmondde in een grootschalige oorlog. Sinds februari 2022 schuilen Rymbu en haar vriend en zoon, met wie ze samen in Lviv woont, regelmatig voor Russische bommen in schuilkelders. Op 14 juni beschreef ze op Facebook wat zo’n moment voor haar betekent, als moeder en als inwoonster van een Oekraïense stad (ik citeer nu mijn eigen vertaling):

het alarm

bereikte ons op straat. mijn zoon

werd meteen zo volwassen, zo klein…

…

een nacht waarin raketten vliegen

een nacht waarin levenden schreeuwen.

foto’s die zelfs dichtbij

niets zeggen, en in de donkere ovens

hoor je hoe hier, afbakkend,

zelfs de broden kraken van haat.

Mijn promotie-ik zou hebben gefronst bij ‘Mijn vagina’ en bij ander werk van de auteur: mooi, die verzen, maar voor echt goede literatuur te gekleurd en ook te boos. Anno 2022 ervaar ik vooral diep professioneel en persoonlijk respect voor Rymbu – zelfbenoemd feminist, queer dichter, en misschien wel de beste Russischtalige dichteres in Oekraïne nu.