Media en design

Het mediagebruik van onszelf of dat van anderen:  we stellen het af en toe wel eens in vraag. Als individu, partner, collega, ouder of grootouder. Soms met schuldgevoel, soms met frustraties, maar evengoed ook met fascinatie en voldoening.

Media zijn overal. En dankzij de doorgedreven digitalisering maken ze steeds meer mogelijk. De kloof tussen wie mee is en wie niet, wordt helaas tegelijk ook pijnlijk blootgelegd. Maar zelfs zij die het gevoel hebben de laatste apps handig naar hun hand te kunnen zetten, hebben niet noodzakelijk ook kennis over de kritische studie van communicatie en media.

Wanneer we in de schoenen kruipen van een mediaonderzoeker, dan gaan we voorbij aan de typische, vaak eenzijdige, publieke discoursen, zoals het al eens weerklinkt vanuit het technologisch utopie- of dystopiekamp. Media- en communicatiewetenschappelijk onderzoek doet ons kritisch nadenken over wat we op het eerste gezicht vanzelfsprekend, misschien wel triviaal vinden.

Net zoals technologische ontwikkelingen elkaar opvolgen, zo heeft ook het onderzoeksveld rond media en communicatie niet stilgestaan. Als studente maakte ik kennis met de theorieën rond de mediaprocessen van productie, consumptie, en de eigenschappen en impact van mediaboodschappen. Het zijn theorieën die ondertussen al enkele decennia meegaan.

Sinds 2004 ben ik ook professioneel actief in dit onderzoeksveld, dat alleen maar aan belang heeft ingewonnen. We moeten vandaag al erg hard zoeken naar een domein dat nog niet gemediatiseerd is. Zelfs de vraag wie we zijn, staat niet los van onze gemediatiseerde zelf. Wanneer we sleutelen aan een van onze online publieke profielpagina’s, maken we – bewust of onbewust – keuzes die uiteindelijk een score krijgen (lees: aantal likes, shares, views…) op het platform waarop we in the picture zullen staan.

In een periode van toegenomen dataficatie op basis van artificiële intelligentie is communicatie niet langer alleen iets voor mensen onder elkaar, maar duiken er ook interacties op met computersystemen zoals chatbots. De ‘andere’ in onze communicatie is dan geen mens, maar een machine. De menselijke rol van ‘zender’ of ‘ontvanger’ is bovendien vaak uitgespeeld, in het geval dat de communicatie enkel nog tussen digitale toestellen plaatsvindt. Misschien communiceert je gsm op dit moment wel met het domoticasysteem thuis?

De traditionele focus op media wordt duidelijk uitgedaagd. Waar men zich vroeger louter toespitste op onderzoek naar de effecten van massacommunicatie via televisie of radio, wordt er nu een divers digitaal medialandschap bestudeerd waarbij het ‘kanaal’ waarlangs communicatie verloopt niet langer voor iedereen hetzelfde is. Het kanaal, de infrastructuur, de materialiteit, het technologische artefact, het design, … het zijn allemaal termen die verwijzen naar ‘iets’ dat in ons onderzoeksveld traditioneel niet in vraag werd gesteld.

Maar de designkenmerken van media zijn niet neutraal. Ze vertellen ons wat over de mens en samenleving achter de machine.  Wanneer het design van deze technologieën niet enkel in de handen is van professionele producenten, dan verplicht het ons ook om de traditionele rollen van ‘zender’ en ‘ontvanger’ te herdenken. Online platformen zijn in feite bouwpakketjes, die we als ‘gebruikers’ vormelijk kunnen aanpassen, met inhouden vullen, en waarvan we bouwstenen uitwisselen met anderen die vervolgens hier weer verder mee aan de slag gaan.

Deze bouwstenen zijn niet alleen vanuit een technische blik relevant. Naast de vraag Wat kan er (technisch) gebouwd worden? stelt zich ook de vraag Wat is er betekenisvol (voor individuen, gemeenschappen, een samenleving)? Of het nu TikTok, Tinder, Spotify of Netflix is, een ding is zeker, media hebben een waarde die voorbij het louter functionele gaat.

Wat betekent dat dan voor de meerwaarde die media- en communicatieonderzoekers vandaag kunnen bieden? Het antwoord schuilt achter een intellectuele agenda die media ziet als socio-technische systemen. Naast aandacht voor de wisselwerking tussen productie, consumptie en inhouden, moet ook het design van media kritisch in vraag worden gesteld.

Moeten we dan telkens wachten totdat weer een nieuwe generatie mediatechnologieën de markt verovert? Media- en communicatieonderzoekers mogen gerust net dat tikkeltje sneller op de voorgrond treden. Laten we op basis van onze sociaalwetenschappelijke kennis ook creatief en kritisch mee aan de tekentafel zitten van de ontwikkeling van nieuwe mediatechnologieën. Zo zijn we zeker dat onze digitale toekomst, naast een technisch staaltje vernuft, er ook een is die positief bijdraagt aan mens en samenleving.