Rupert Read schreef een essay: “Is burgerlijke ongehoorzaamheid moreel verplicht in een samenleving die op ramkoers staat met het klimaat?”
Mario Veen reageert:
Doorgaans bepalen wetten en andere maatschappelijke regels wat verplicht is en wat niet. Iemand die zich afvraagt of burgerlijke ongehoorzaamheid verplicht is, doet dus een beroep op regels van een ander niveau. Burgerlijke ongehoorzaamheid kan deel zijn van het sociaal contract, dat niet alleen de geschreven maar ook de ongeschreven regels tussen mensen omvat. Of beter nog, het natuurlijk contract. Dat is een idee van filosoof Michel Serres, waarmee hij uitdrukt dat we een wederkerige relatie met de natuur aan moeten gaan, waarin we een rechtvaardige balans ambiëren tussen onze menselijke krachten en de krachten van de wereld. De planetaire crisis waar we in zitten laat ons dagelijks de krachten van de wereld voelen. “We moeten kiezen voor vrede met onszelf om de wereld te beschermen, en voor vrede met de wereld om onszelf te beschermen,” schrijft Serres. Dat eerste lukt nog niet erg goed, maar is burgerlijke ongehoorzaamheid een plicht om dat laatste te bereiken?
Read beschrijft hoe hij zich op Extinction Rebellion (XR) stortte en hoe dit in de beginjaren tot verandering leidde, zoals meer klimaatbewustzijn en het uitroepen van de klimaatnoodtoestand in het Verenigd Koninkrijk. Ook in Nederland is XR al een tijd actief, maar pas in 2023 slaagde de organisatie erin om het klimaat in het nationaal bewustzijn te laten landen. De tomatensoep die op het glas voor Van Goghs Zonnebloemen in London werd gegooid door activisten van Just Stop Oil leidde ertoe dat voor het eerst klimaatactivisten en klimaatkenners aan Nederlandse talkshowtafels zaten. Hannah Prins maakte indruk met haar welbespraakte passie, en Jelle de Graaf creëerde het mediamoment van het jaar door als ‘tafelplakker’ te voorkomen dat de aandacht verslapte. Het criminaliseren van vreedzame klimaatactivisten door het Openbaar Ministerie en de burgemeester van Den Haag droeg eraan bij dat elke A12-blokkade groter was dan de vorige. Het afschaffen van fossiele subsidies kwam door deze acties op de politieke agenda maar, belangrijker nog, zowel degenen die de acties steunden als degenen die zich eraan ergerden hadden aandacht voor klimaat. De wereld – als wilde ze laten zien dat ze bereid was tot haar aandeel in het natuurlijk contract – hielp mee door voor bosbranden, piekbuien met overstromingen en lange periodes van droogte te zorgen.
De meesten van ons lukt het om ook met andere dingen dan klimaat bezig te zijn. Read en vele anderen lukt dat niet. Als er even aandacht is voor de noodtoestand waar we in zitten en deze aandacht wegebt terwijl die noodtoestand steeds verder uit de hand loopt, is het logisch om je af te vragen, zoals Read doet: “Neemt de verplichting toe om wanhopige maatregelen te nemen?” Hij bedoelt dit niet in de zin van Andreas Malm, die het veroorzaken van materiële schade als vereiste ziet, maar in de zin van vreedzame burgerlijke ongehoorzaamheid zoals van XR. Want hoewel mensen als Ronald Plasterk en Joost Eerdmans fantaseren over mogelijke gewelddadige acties van XR, volharden de klimaatactivisten in vreedzaamheid. Maar is hun burgerlijke ongehoorzaamheid een plicht? Read gaat zelfs verder: is iedereen verplicht deel te nemen aan burgerlijke ongehoorzaamheid?
Ik snap de vraag van Read, maar ik denk dat het een zinloze vraag is. Vanuit welk perspectief zou men ‘verplicht’ zijn tot burgerlijke ongehoorzaamheid? Niet vanuit wet- en regelgeving, in ieder geval niet de wetten waaraan men ongehoorzaam is. Read onderscheidt een pragmatisch en een moreel aspect van het beantwoorden van deze vraag. Wat betreft het pragmatische aspect zijn er andere voorbeelden waar ik helemaal achter zou staan: zo vind ik dat iedereen verplicht is zich vreedzaam te gedragen en niet te moorden. Ik vind dat iedereen verplicht is kinderen te beschermen tegen gevaar. Dat kan ik wel vinden, maar dat heeft pragmatisch weinig effect. Dat wil zeggen, als iedereen naar die verplichting zou handelen zou dit natuurlijk effect hebben, maar men doet dit niet. Ook moreel gezien kan ik het hier wel mee eens zijn, maar een religie als het christendom, met miljarden volgers, laat zien dat zelfs als je ‘Gij zult niet doden’ het eerste gebod maakt, dit vrij weinig uithaalt.
Als Read de argumenten van het existentialisme bekijkt, kan ik hem weer volgen. Maar ik denk dat er sterkere en directere verbindingen zijn te maken met zijn latere betoog. Toevallig sluit het ook aan bij mijn eigen missie om het grote verhaal van klimaatverandering te vertalen naar handelingsperspectieven voor professionals. Bijvoorbeeld omdat de klimaat- en ecologische crisis een planetaire crisis is die al onze andere projecten bedreigt. Het antwoord op de vraag: ‘Waar geef je om?’ kan eigenlijk altijd weer gevolgd worden door: ‘Dan moet je je ook zorgen maken om de klimaatcrisis, want…’. De Grootouders voor Klimaat geven om hun kleinkinderen, dus willen ze dat we stoppen met het uitstoten van broeikasgassen. Geef je om veiligheid? In mei 2024 publiceerde het Nederlands Instituut Publieke Veiligheid een rapport over de veiligheidsrisico’s van klimaatverandering. Maar ook De Klimaatgeneraal van voormalig Commandant der Strijdkrachten Tom Middendorp laat zien dat klimaatverandering een aanjager van onveiligheid is. Hij noemt het zelfs “de grootste uitdaging van onze tijd.” Of geef je om gezondheid? In de Green Deal Duurzame Zorg, een afspraak tussen zorginstellingen en de overheid, wordt klimaatverandering “op dit moment de grootste bedreiging voor de volksgezondheid” genoemd. Of ben je een wetenschapper, academicus of docent? Zelfs als je je met oogkleppen op alleen op je vakgebied wil concentreren, moet je je zorgen maken om klimaatverandering. Hoewel het in de academische wereld nog business-as-usual is en deze wordt gedomineerd door klimaatstilte, is dit een grote blinde vlek. Academici nemen voor lief dat we in een maatschappij leven waar de universiteit en andere onderwijs- en kennisinstituten de normaalste zaak van de wereld zijn, maar klimaatverandering bedreigt de sociaal-ecologische condities die noodzakelijk zijn voor kennis en wetenschap. Geef je om democratie en de rechtsstaat? Dan moet je je er zorgen over maken dat het Atlas-netwerk, het netwerk van fossiele en conservatieve denktanks dat ook achter het verspreiden van klimaatdesinformatie zit en klimaatobstructie promoot, zich sinds kort richt op het criminaliseren van vreedzame klimaatactivisten. Geef je om rechtvaardigheid? Dan moet je je zorgen maken om de onrechtvaardige impact van klimaatverandering, die degenen die er het minst aan bijdragen het hardst treft, en zou een beweging als Rechten van de Natuur je aandacht moeten hebben. Geef je om… – ik kan hier lang mee doorgaan. Wie denkt dat de klimaatcrisis diegene niet aangaat zal de komende jaren ontdekken wat Kim Stanley Robinson het in Het Ministerie voor de Toekomst schrijft: “We bleken uiteindelijk allemaal kwetsbaar te zijn.”
Read beschrijft hoe hij in zijn project Climate Majority over is gestapt van een focus op burgerlijke ongehoorzaamheid naar een focus op de omstandigheid dat iedereen een rol heeft in de klimaatcrisis. Ik sluit me volledig bij dit laatste aan, want elke professional is een klimaatprofessional en elke rol – ouder, grootouder, student, politicus, ondernemer, enzovoorts – heeft een rol in de klimaatcrisis. Toch denk ik dat vreedzame burgerlijke ongehoorzaamheid een belangrijkere rol heeft dan Read haar toedicht.
Ten eerste relateert dit aan Sartres beroemde existentialistische uitspraak dat we ‘veroordeeld tot vrijheid’ zijn. Als je kiest, dan maak je een keuze. Maar als je niet kiest, maak je ook een keuze. De acties van XR zouden niet primair gericht hoeven te zijn op morele verplichting (je ‘moet’ je bij ons aansluiten), of pragmatisch in de zin van het bereiken van kortetermijndoelen, zoals het afschaffen van fossiele subsidies. Juist het langdurig en structureel creëren van disruptieve (maar vreedzame) acties is de kracht van XR. Elke actie die erin slaagt de media te verleiden er aandacht aan te besteden – het moet ‘urgent’, sexy en nieuwswaardig zijn anders krijgt het geen aandacht – stelt een grote groep mensen voor de keuze: kies je ervoor iets te doen, of kies je ervoor niets te doen? Niet zo lang geleden werd het meedoen aan XR-demonstraties als radicaal gezien. Nu komt XR in de buurt van de vraag: is het politieker en radicaler om een snelweg te blokkeren, of om dat niet te doen? Zelfs de mensen die het wel eens zijn met de doelen maar niet met de manier waarop die worden nagejaagd, stellen zichzelf vaak een vervolgvraag: op welke manier wil ik dan wel aan die doelen bijdragen? XR’s acties, als ze die langdurig en structureel volhouden, dragen eraan bij dat steeds meer mensen zich realiseren dat er in de klimaatcrisis geen zijlijn is. We vallen hoogstens ten prooi aan het ‘bystander dilemma’: de grote groep mensen die staat toe te kijken hoe het slachtoffer wordt vermoord of verkracht omdat ze het idee hebben dat er wel andere mensen zullen zijn die ingrijpen. En als niemand ingrijpt dan is dat voor de omstander een bevestiging dat er blijkbaar geen noodtoestand is, want anders zou iemand wel zijn gaan rennen en schreeuwen. XR maakt steeds duidelijk: er is een noodtoestand en slaat alarm.
De tweede reden dat ik burgerlijke ongehoorzaamheid een grotere rol toedicht dan Read, die overigens wel erkent dat het nog steeds een rol heeft, is verklaarbaar vanuit Reads eigen geschiedenis. Hij begint zijn verhaal met het inzicht ‘deze beschaving is voorbij’. Hij heeft zijn ‘oh-shit’ moment al gehad. Existentialisme beschrijft hoe mensen hun leven zin geven vanuit een schokkende realisatie dat ze ooit dood gaan. Doorgaans doen we daarna alles om deze existentiële angst niet meer te hoeven ervaren, maar als we dat wel toelaten of moedig genoeg zijn om de dood in de ogen te kijken, dan beginnen we pas echt te leven. Filosofie is leren sterven. Lisa Doeland beschrijft in Apocalypsofie dat het ditmaal niet om ons individuele einde gaat, maar dat we moeten leren uitsterven.
Een ‘oh shit’ moment kunnen we niet opwekken. We moeten niet onderschatten hoe de menselijke geest kan reageren op slecht nieuws door het onderwerp te vermijden, te ontkennen, te verzanden in doemdenken (‘het is toch al te laat’, ‘ik als individu kan niets doen’), of in manisch optimisme (‘kerncentrales, carbon capture, het valt allemaal wel mee!’). Veel mensen zijn er in principe wel voor de apocalypse af te wenden, mits het gezellig blijft. XR maakt het ongezellig, en dat is nodig. Ze laten een noodtoestand als een noodtoestand voelen, door dingen te doen die je normaal niet doet. Ze laten zien dat alarm slaan over het klimaat de enige vorm van realisme is. En alarm slaan hoeft niet per se door middel van burgerlijke ongehoorzaamheid, maar burgerlijke ongehoorzaamheid is wel een effectieve vorm om dit te doen: zowel omdat het een stem geeft aan jongeren en anderen wiens stem niet door de politiek gehoord worden, als omdat juist professionals hiermee een krachtige boodschap kunnen afgeven. Voor deze laatste groep is mijn betoog daarom niet dat vreedzaam burgerlijk ongehoorzaam klimaatactivisme verplicht is, maar wel dat het professioneel is. Het bystander-dilemma wordt deels veroorzaakt doordat de ‘adults in the room’ doorgaan met business-as-usual. Als het echt een noodtoestand is, waarom slaan de gezondheidsprofessionals, veiligheidsprofessionals en juridische professionals dan geen alarm? Maar als je je huisarts, die je met de meest intieme details van je leven vertrouwt, op het RTL Nieuws ziet met een protestbord: ‘Deze huisarts maakt zich zorgen’, dan kan dit veranderen.
Burgerlijke ongehoorzaamheid is dus niet verplicht, maar mensen die een eed hebben afgelegd, of zich als professional hebben gecommitteerd aan een bepaalde roeping, kunnen wel aangesproken worden op de relatie tussen hun handelen en die eed of roeping. We leven in een wereld van post-truth en wetenschapsontkenning. Het gangbare onderscheid tussen wetenschap en maatschappij is niet langer houdbaar, en activisme is een logisch onderdeel geworden van wetenschap. Maar dit is niet beperkt tot professionals.
Ik sluit me aan bij Reads betoog, maar denk dat zijn onderbouwing niet altijd noodzakelijk is en soms zelfs afleidt. We hebben geen nieuw “categorisch imperatief” nodig, zoals hij concludeert. Sartre liet juist zien dat een categorisch imperatief of welke wetten en regels dan ook ons niet ontslaan van onze verantwoordelijkheid. De Beauvoir merkte hierover op dat we een ethiek nodig hebben juist omdat we niets verplicht zijn.
Als we denken dat we een hogere wet of hoger principe nodig hebben om onze acties te verantwoorden, dan vluchten we juist voor onze existentiële vrijheid weg. Heidegger en Nietzsche schreven: word wie je bent. De mens is nog niet af. Wat de mens is, en wie jij bent als mens, is niet van tevoren bepaald, maar toont zich in je handelen en je manier van zijn. De vraag ‘welke wereld laat je na voor je kinderen en kleinkinderen?’ is een krachtige vraag omdat die terugleidt naar de vraag: wie ben ik nu en wie wil ik zijn? Het doorbreken van business-as-usual, bijvoorbeeld door een kleine wet te overtreden om een groter punt te maken is, zolang het vreedzaam gebeurt, een volkomen legitieme manier om dit te doen. Het is niet verplicht, het is vaak wel professioneel. Juist omdat het niet verplicht is, omdat niemand het ons oplegt, omdat je je eigen lichaam en reputatie op het spel zet, is vreedzaam burgerlijk ongehoorzaam klimaatactivisme een daad van vrijheid. Niet alleen beantwoord je voor jezelf de vraag wie je wil zijn, maar stel je grote groepen anderen voor de vraag wie zij willen zijn, en of hun handelen daar momenteel mee in lijn is.
