Er was eens een ambitieuze kunstenaar die meer dan 900 schilderijen schilderde in slechts tien jaar tijd, maar er slechts één van verkocht tijdens zijn leven: Vincent van Gogh. Hij worstelde om door te breken, maar werd in zijn eigen tijd niet gewaardeerd. Het duurde tientallen jaren voordat zijn schilderijen erkenning begonnen te krijgen en zelfs bijna een eeuw voordat ze uiteindelijk hun enorme, wereldwijde populariteit bereikten. We kennen Van Gogh nu als ‘een van de allergrootsten’ (Encyclopaedia Britannica, 2023). Maar hoe is zijn succes levend gehouden – en zelfs gegroeid – in een tijdperk waarin traditionele kunst bedreigd lijkt te worden door nieuwe technologische ontwikkelingen?
Heropleving door ‘remediatie’
Een antwoord op deze vraag ligt in remediatie – door Bolter & Grusin (2000) omschreven als het proces waarbij nieuwe media oudere media hervormen of verbeteren. In sommige gevallen stelt remediatie een kunstenaar in staat om een ‘intermediale draai’ aan zijn werk te geven en iets nieuws te creëren door bestaande media samen te voegen (Higgins & Higgins, 2001). Deze concepten zijn ook toegepast op de kunst van Van Gogh. Behalve dat zijn schilderijen, die tientallen miljoenen kosten, over de hele wereld te zien zijn, zien we zijn kunst tegenwoordig ook via andere media verschijnen. In dit artikel worden twee van zulke voorbeelden besproken. Ten eerste zal ik Loving Vincent onder de loep nemen, een animatiefilm waarin elk beeld afzonderlijk met de hand is geschilderd in de stijl van Van Gogh. Ten tweede bespreek ik de recent opkomende ‘immersieve’ tentoonstellingen, waar bezoekers volledig worden omringd door de kunst van de schilder, alsof ze er deel van uitmaken. Dit artikel analyseert de remediatie van het werk van Van Gogh door deze twee gevallen van intermedialiteit te bestuderen. Het onderzoekt hoe remediatie een nieuwe, intermediale ervaring van Van Goghs kunst creëert en hoe dat proces de perceptie van zijn werk beïnvloedt.
Loving Vincent: een geschilderde film
Naast zijn post-impressionistische schilderijen is Van Gogh beroemd om zijn fascinerende levensverhaal. Tijdens zijn leven correspondeerde Vincent door middel van brieven, waarvan de meeste gericht waren aan zijn broer Theo. Deze werden na zijn dood gepubliceerd, waardoor mensen meer over hem en zijn leven te weten konden komen: zijn ervaringen, zijn gedachten en zijn trauma’s. Omdat hij zich in zijn laatste jaren onbegrepen voelde en depressief was, is hij het beeld geworden van de ‘gekwelde kunstenaar’. Dit aspect wordt uitgebeeld in de speelfilm Loving Vincent, die zich afspeelt in 1890. We volgen een jonge man die naar Van Goghs laatste woonplaats komt om een brief af te geven, terwijl hij de laatste dagen van de kunstenaar onderzoekt. Wat deze film zo uniek en baanbrekend maakt, is dat hij volledig geschilderd is. De opnamen zijn eerst gemaakt met acteurs en later frame voor frame overgeschilderd – een werkwijze die zes jaar in beslag nam. In die tijd werden meer dan 120 schilderijen van Van Gogh opnieuw verbeeld, wat resulteerde in meer dan 65.000 olieverfschilderijen die samen de 95 minuten durende animatiefilm vormen. “De reden dat we de film hebben gemaakt, is niet dat we de eerste willen zijn of dat we records willen vestigen,” zeggen de makers, “maar omdat we geloven dat je Vincents verhaal niet echt kunt vertellen zonder zijn schilderijen.” (Loving Vincent, n.d.)
In de afgelopen decennia hebben snelle technologische ontwikkelingen geleid tot nieuwe benaderingen en toepassingen van media. De producten die als gevolg van deze veranderingen zijn verschenen, hebben nieuwe dimensies gegeven aan het begrip intermedialiteit (Sivri & Özdemir, 2022). Zoals Higgins & Higgins (2001) hebben laten zien, verwijst intermedialiteit naar werken die conceptueel tussen de al bekende media vallen; hun grenzen vervagen en ze creëren iets nieuws. Met andere woorden: door oude media samen te voegen, creëren kunstenaars nieuwe media. Dat geldt ook voor Loving Vincent, dat in geen enkele vaste esthetische categorie past; de intermedialiteit ligt in de samensmelting van film en schilderkunst. Het resultaat is iets nieuws – het is ’s werelds eerste volledig geschilderde speelfilm. Moderne technologieën spelen een cruciale rol in deze samensmelting: het filmen van beelden en het toevoegen van visuele effecten, waarna elk frame wordt overgeschilderd; het toevoegen van de stemmen van de acteurs en het creëren van ‘soundscapes’ (geluidslandschappen); en tot slot het monteren van alles tot één samenhangend geheel. Bovendien is de film intermediaal in de zin dat het verhaal een mengeling is van feiten en fictie. Hoewel gebaseerd op historische feiten, is het plot fundamenteel fictief: de hoofdpersoon heeft nooit bestaan en niemand heeft in de negentiende eeuw zo grondig geprobeerd de dood van Vincent te onderzoeken.
Intermedialiteit is nauw verbonden met remediatie. Dit laatste concept vindt zijn oorsprong in Marshall McLuhans idee uit 1964 dat “het medium de boodschap is”, wat betekent dat het medium waarmee we communiceren even belangrijk is als, zo niet belangrijker dan, de inhoud. Hij stelde dat een medium nooit op zichzelf staat, omdat het verband houdt met andere media. Anders gezegd: de inhoud van een medium is altijd een ander medium. Bolter en Grusin (2000) hebben dit begrip verder uitgewerkt en de term ‘remediatie’ bedacht. Hun boek Remediation: Understanding New Media laat zien dat nieuwe media oude media niet overbodig maken; foto’s vervangen geen schilderijen, noch vervangen films toneelstukken. In plaats daarvan benadrukken de auteurs de wisselwerking tussen beide. Nieuwe media kunnen eerdere mediavormen transformeren of verbeteren, waarbij sommige kenmerken behouden blijven en andere verdwijnen.
Loving Vincent is een illustratief voorbeeld van remediatie. Tijdens de creatie heeft een team een selectie schilderijen van Van Gogh opnieuw verbeeld als basis voor de film. De makers bestudeerden zijn werk om elk filmbeeld te schilderen met behoud van de kenmerkende elementen van zijn kunst, zoals zijn gebruik van olieverf en zijn algemene artistieke stijl. Met andere woorden, ze pasten het medium schilderkunst aan het medium film aan, wat resulteerde in een uniek concept. Om de remediatie van Loving Vincent te verduidelijken, volgt hier een voorbeeld. In Figuur 1 zien we een origineel werk van Van Gogh: de groene korenvelden in zijn laatste woonplaats Auvers. Gebaseerd op dit werk laat het filmfragment in Figuur 2 zien hoe de hoofdpersoon, Armand, door deze velden reist. Zo zien we hoe de makers het schilderij uit 1890 opnieuw hebben verbeeld en hervormd.
Figuur 1. Vincent van Gogh (1890). Groen Tarweveld met Cipres, Auvers. National Gallery of Art, Washington, DC.
Figuur 2. Maria Redko (n.d.). A Non-Entity. And Unpleasant Person. [frame uit de film Loving Vincent (2017)].
Hoewel het idee van een geschilderde film over Van Gogh (en de nominatie voor de Academy Award) een veelbelovend recept voor succes leken, was de reactie van het publiek gemengd. Lopez (n.d.), bijvoorbeeld, erkende enerzijds hoe Loving Vincent de kloof tussen de twee media probeert te overbruggen door middel van de remediatie, maar zag aan de andere kant dat de kijkers niet geboeid werden en noemde het geheel een “voorspelbaar misdaaddrama dat verschillende onvolledige verhaallijnen ontwikkelt”. Het gebrek aan verhaallijn ligt misschien aan het gebrek aan originaliteit van het verhaal, want iedereen die bekend is met Van Gogh heeft zijn levensverhaal waarschijnlijk al eerder gehoord. Hij schrijft echter dat het onderscheid tussen ‘laten zien’ en ‘vertellen’ cruciaal is in deze film. Hoewel de film bekritiseerd wordt omdat hij meer beeldend dan verhalend zou zijn, vindt hij dat juist de kracht: “In plaats van ons alleen maar een verhaal te vertellen over Van Goghs getroebleerde leven en vijandige wereld, laat Loving Vincent dit verhaal aan ons zien door middel van hun remediatie.” Het op deze manier tonen van een deel van zijn verhaal is een oproep om het belang van Van Gogh en kunstenaars in het algemeen te erkennen en hun creaties te waarderen (Lopez, n.d.).
De remediërende aspecten van de film worden ook geprezen door Best en Crowe ( n.d.), die beschrijven dat een dergelijke remediatie oud werk nieuw leven inblaast en voorkomt dat het wordt weggegooid in een wereld met steeds levendiger wordende culturele prikkels. Daarnaast schrijven ze dat Loving Vincent beeldende kunst toegankelijk maakt voor mensen die geen musea bezoeken en dat het de beperkingen van film als artistiek medium uitdaagt. In hun opmerking dat de stijl van de film de inhoud is, verwijzen ze naar McLuhans perspectief dat het medium de boodschap is. Dit zou betekenen dat de stijl van Loving Vincent – het medium met zijn intermediale en remediërende elementen – het onderwerp van aandacht zou moeten zijn, in plaats van de inhoud. En dat is waar zowel Lopez (n.d.) als Best en Crowe (n.d.) op wijzen: hoewel Loving Vincent misschien een boeiende vertelling mist, is het oneerlijk om de film te beperken tot alleen dat aspect – het medium dat de film creëert biedt zoveel meer.
Immersieve Van Gogh-tentoonstellingen
De laatste jaren duiken er steeds meer immersieve tentoonstellingen op. Vanwege de snel stijgende populariteit zijn er speciale musea voor opgericht. Met zijn kleurrijke post-impressionistische stijl lijkt de kunst van Van Gogh zich perfect te lenen voor dit medium. Hoewel ze verschillende namen hebben gekregen (Van Gogh: The Immersive Experience, Immersive Van Gogh of Van Gogh Alive) is de essentie telkens hetzelfde: bezoekers lopen rond in een open ruimte waar de schilderijen van Van Gogh worden geprojecteerd op de vloer en de muren die de bezoekers omringen. Met andere woorden: door dit digitale theater te betreden, stap je in zijn kunst en dompel je jezelf onder in de wereld van de schilder.
Figuur 3. Vincent van Gogh (1890). Amandelbloesems. Van Gogh Museum, Amsterdam.
Figuur 4. Projecties van Van Goghs Amandelbloesems op een immersieve tentoonstelling.
Hier kunnen we ook zien hoe recente technologieën de weg hebben vrijgemaakt voor een nieuwe media-aanpak. Net als Loving Vincent zijn deze tentoonstellingen een voorbeeld van een intermediale ervaring gebaseerd op Van Goghs kunst, omdat ze conceptueel tussen bestaande media in vallen. Ten eerste vallen immersieve tentoonstellingen tussen traditionele en digitale kunst in. Hoewel ze gebaseerd zijn op traditionele kunst, namelijk schilderijen, is dat niet wat er te zien is; in plaats daarvan is er een digitale projectie – een nieuwe vorm van het presenteren van zijn werk. Een ander intermediaal element ligt in het gebruik van zowel kunst als muziek. De geprojecteerde kunstwerken worden begeleid door klassieke soundtracks, waardoor de tentoonstelling een mengeling van deze media wordt. Ten slotte versmelt de tentoonstelling in bepaalde gevallen de kunstweergave met animatie. De schilderijen van Van Gogh worden dan niet alleen geprojecteerd, maar er worden ook bewegende elementen aan toegevoegd. De bezoekers zien bijvoorbeeld de wind door zijn geschilderde velden waaien of het kabbelende water onder zijn beroemde sterrenhemel, waardoor de immersieve ervaring nog versterkt wordt.
Deze recente tentoonstellingen, die de bezoeker ín de kunst van de schilder plaatsen, hebben ook een remediërend karakter. Ook hier is de inhoud van een medium een ander medium – de inhoud van de digitale tentoonstellingen zijn de traditionele schilderijen van Van Gogh. Dat wil zeggen: zijn oorspronkelijke werk wordt omgevormd tot een digitale, soms geanimeerde, auditieve en visuele ervaring. Zoals Bolter en Grusin (2000) uitleggen, is een strategie van remediatie ‘transparante directheid’, waarbij het doel is om de toeschouwer de aanwezigheid van het medium te laten vergeten en hem te laten geloven dat zijn ervaring onmiddellijk en direct is; dat hij zich in de aanwezigheid van de objecten van de representatie bevindt (Wat is remediatie?, n.d.). Immersieve Van Gogh tentoonstellingen zijn gebaseerd op deze soort remediatie, omdat de onderdompeling van de bezoeker tot doel heeft het oorspronkelijke medium te laten verdwijnen. Ze hervormen dus de statische schilderijen van de kunstenaar zodat ze passen in een digitale tentoonstelling die streeft naar transparante directheid, met als doel dat de bezoeker één wordt met de kunst van Van Gogh.
Immersieve tentoonstellingen spreken, gezien hun populariteit, velen aan. Anderen staan er echter kritisch tegenover. Zhao (n.d.) stelt bijvoorbeeld dat, hoewel de meeste mensen voorstander zijn van het gebruik van digitale technologieën om kunstwerken te reproduceren en meer mensen kunst te laten ervaren, de digitale replica’s van de schilderijen van Van Gogh uitstraling missen. De tentoonstelling wordt gepromoot als een ‘uitstorting van de ziel’ van de kunstenaar, schrijft Livingston (2021), maar dat is precies wat er ontbreekt. Ze legt uit dat zijn kleine afbeeldingen bij de remediëring uit proportie zijn geblazen en afgevlakt, waardoor de subtiliteit van Van Goghs kenmerkende penseelvoering is verdwenen. Het resultaat is een digitale show met textuurloze reproducties, wat volgens O’Brien (2022) een ‘ongeorganiseerde indruk’ geeft, waarbij je niet te goed naar de details zou moeten kijken. Hoewel immersieve tentoonstellingen dus inderdaad een unieke manier zijn om kunst te benaderen, doet de overweldigende technologie Van Gogh en zijn werk geen recht (Livingston, 2021). Ze zijn een “flitsende commercialisering van een complexe kunstenaar,” voegt ze eraan toe. Misschien ligt de aantrekkingskracht van immersieve tentoonstellingen dus niet in hun eigenlijke artistieke waarde, maar in hun uniekheid en toegankelijkheid om hoge kunst op een nieuwe manier te ervaren – op een multizintuiglijke, immersieve manier.
Conclusie
Dit artikel besprak de remediatie van Van Goghs schilderijen aan de hand van twee gevallen van intermedialiteit. Het doel was om te onderzoeken hoe de remediatie een nieuwe, intermediale ervaring van Van Goghs kunst creëert en hoe dat proces de manier beïnvloedt waarop zijn werk wordt waargenomen. Eerst onderzocht ik Loving Vincent, een project dat zich op het snijvlak van film en schilderkunst bevindt. Door de traditionele schilderijen van Van Gogh te bewerken, ontstond een nieuw concept, namelijk dat van een volledig geschilderde speelfilm. Aangezien de film uit schilderijen bestaat, kunnen we McLuhans (1964) idee over de relatie tussen media herkennen, namelijk dat de inhoud van een medium een ander medium is. Het medium is wat belangrijk is en wat het krachtig maakt, niet de inhoud.
Ten tweede beschreef ik immersieve Van Gogh tentoonstellingen, waar zijn traditionele kunst wordt versmolten met digitale projecties, animatie en muziek. Ook hier is de inhoud van een medium een ander medium, aangezien de digitale tentoonstelling bestaat uit projecties van de schilderijen van Van Gogh, waarbij deze opnieuw worden vormgegeven. Maar waar het medium het aandachtspunt zou moeten zijn voor Loving Vincent, hebben immersieve tentoonstellingen juist tot doel het medium te laten verdwijnen. Ze streven naar transparante directheid en willen de bezoekers onderdompelen in de kunst, waardoor ze het medium vergeten.
Hoewel beide projecten populair waren bij het grote publiek, kregen ze ook de nodige kritiek te verduren: de film mist een boeiend verhaal en de digitale reproducties vallen tegen. Hun populariteit laat echter wel zien dat er vraag is naar nieuwe manieren om kunst te ervaren. In een tijdperk van snelle technologische ontwikkelingen kan kunst alleen maar met de tijd meegaan. Nieuwe technologieën en media hebben de weg vrijgemaakt voor verschillende vormen van intermedialiteit en remediëring, zoals in de twee casestudies wordt geïllustreerd. Hoewel men zou kunnen aanvoeren dat Van Goghs kunst zo niet ervaren moet worden, maken dergelijke remediaties zijn werk ongetwijfeld toegankelijker. Ze introduceren mensen in de kleurrijke wereld van de schilder, doen zijn kunst herleven en houden zo zijn succes levend.
Literatuur:
Best, R., & Crowe, L. (n.d.). In Defence of Loving Vincent. Retrieved from Sayre Zine: https://apostrophezinecom.wordpress.com/2017/12/03/in-defence-of-loving-vincent/
Bolter, J. D., & Grusin, R. (2000). Remediation: Understanding New Media. MIT Press.
Encyclopaedia Britannica. (2023, May 15). Vincent van Gogh. Retrieved from Britannica: https://www.britannica.com/biography/Vincent-van-Gogh
Higgins, D., & Higgins, H. (2001). Intermedia. Leonardo, 34(1), 49-54.
Livingston, L. (2021, December 12). Review Of The Original Immersive Van Gogh Exhibit. Retrieved from The Geographical Cure: https://www.thegeographicalcure.com/post/review-of-immersive-van-gogh
Lopez, C. (n.d.). Loving Vincent. Retrieved from Fuller Studio: https://fullerstudio.fuller.edu/loving-vincent/
Loving Vincent. (n.d.). Retrieved from Loving Vincent: https://lovingvincent.com/
McLuhan, M. (1964). Understanding Media: The Extensions of Man.
O’Brien, H. (2022, April 20). Immersive exhibitions: the future of art or overpriced theme parks? Retrieved from The Guardian: https://www.theguardian.com/artanddesign/2022/apr/20/immersive-exhibitions-the-future-of-art-or-overpriced-theme-parks
Redko, M. (n.d.). A Non-Entity. An Unpleasant Person. Retrieved from https://lovingvincent.com/paintings,76,pl&paint=906.html
Sivri, M., & Özdemir, H. (2022). Loving Vincent Within The Context of Intermediality. Intermedia International e-Journal, 9(16), 120-136. doi:10.56133/intermedia.1091014
Van Gogh, V. (1890). Almond Blossom. Van Gogh Museum, Amsterdam, The Netherlands.
Van Gogh, V. (1890). Green Wheat Fields, Auvers. National Gallery of Art, Washington, DC.
What is remediation? (n.d.). Retrieved from FutureLearn: https://www.futurelearn.com/info/courses/reading-digital/0/steps/16851
Zhao, D. (n.d.). Week 3: Art and Media: Reproduction, Remediation, Interaction. Retrieved from The Space of Digital Arts: https://drkarin3630.wordpress.com/week-3-art-and-media-reproduction-remediation-interaction/
Dit is een vertaling van een bijdrage op Diggit Magazine.
