Nieuwe manieren van onderwijs, zoals ‘transgressief leren’, kunnen leiden tot echte verandering, zegt Arjen Wals, hoogleraar Leren voor Duurzaamheid aan Wageningen University & Research.
“Het begint allemaal met een paradigmaverschuiving in onze relatie met de natuur”, zegt Arjen Wals. “Onderwijs, opleiding en innovatie dienen bijna uitsluitend de economie – geen circulaire economie, maar een economie die afhankelijk is van groei, efficiëntie, materialisme en consumentisme. Het is een economie die de grenzen van de planeet, het belang van gezondheid en welzijn en onze verbondenheid met de natuur en met elkaar verwaarloost,” zegt Wals.
Verandering begint met het herkennen van deze bestaande structurele voorkeuren.
“In onze huidige wereld is de drang om te consumeren en te innoveren oneindig veel groter dan de drang om te verduurzamen en te behouden.”
Vreedzame rebellie
Een deel van de paradigmaverschuiving vereist het omarmen van ‘transgressief leren’: een didactiek die ongemakkelijke vragen stelt en de status quo uitdaagt. Het is een nieuwe, meer radicale benadering om de uitdagingen van onze tijd aan te pakken die ‘transdisciplinair leren’ (verbindingen leggen tussen verschillende disciplines) en ‘transformatief leren’ (leerervaringen die een verschuiving in het persoonlijk perspectief veroorzaken) aanvult.
“Als we echt iets willen doen aan klimaatverandering, moeten we naar de onderliggende oorzaken kijken. Transgressief leren gaat over het blootleggen van de processen van marginalisatie, kolonisatie, uitbuiting, ontmenselijking en andere vormen van systemische onduurzaamheid, en het verstoren van de krachten en structuren die deze processen in stand houden,” zegt Wals.
Voorbeelden van transgressief leren zijn vaak te vinden buiten de klaslokalen, in protestbewegingen zoals Youth Climate Strike, Extinction Rebellion en Fridays for Future. “Zo blokkeerden klimaatactivisten onlangs de A12 in Den Haag om hun woede te uiten over de overheidssubsidies (meer dan 46 miljard euro) voor fossiele industrieën. De demonstranten stuurden een duidelijke boodschap dat extreme weersomstandigheden over de hele wereld zullen toenemen als we doorgaan met het gebruik van fossiele brandstoffen,” zegt Wals.
De actie creëerde bewustzijn en dialoog, maar ook weerstand en conflicten met de autoriteiten en klimaatsceptici. Door weerstand en conflict worden machtsonevenwichtigheden en disfunctionele structuren blootgelegd en kunnen ze worden aangepakt.
Andere voorbeelden van transgressief leren zijn te vinden in actiegroepen die van het net af willen door meer gelokaliseerde duurzame energiecoöperaties, voedselsystemen en groene stadsvernieuwing te creëren, of bij jongeren die oproepen tot een vleesloze school- of universiteitskantine.
Het ‘nieuwe normaal’ betekent bewust zijn en actief geïnformeerde dagelijkse levensstijlbeslissingen nemen die de last op de planeet verlichten en tegelijkertijd de solidariteit en een ethiek van zorg en verantwoordelijkheid versterken.
Zaadjes van duurzaamheid planten
Wals groeide op in Nederland. Beide ouders waren werkzaam als milieuvoorlichter. Hij promoveerde met een Fulbrightbeurs aan de University of Michigan in Ann Arbor. Zijn thuisbasis, Wageningen University & Research, ligt in de ‘Regio Food Valley. De missie van de universiteit is: ‘het verkennen van de mogelijkheden van de natuur om de kwaliteit van leven te verbeteren’.
De huidige onderwijsuitdaging is om mensen op een zinvolle manier te betrekken bij het uitzoeken wat er in onze wereld in stand gehouden moet worden, maar ook wat er verstoord moet worden om het huidige systemische mondiale disfunctioneren te overwinnen, zegt Wals.
“Hoe leren we mensen om goed, rechtvaardig en binnen de grenzen van de planeet te leven als de structuren, waarden en aannames waarop we onze levensstijl baseren een dergelijke manier van leven bijna onmogelijk maken?”, vraagt hij. Duurzaamheid is geen vaststaand idee dat kan worden overgedragen. Het gaat eerder om het creëren van omgevingen die duurzaamheid ‘ademen’.
“En hoe voorkomen we angst en wanhoop omdat de uitdagingen zo overweldigend kunnen lijken? Wat steeds duidelijker wordt, is dat duurzaamheid niet iets is dat je kunt aanleren, zoals fotosynthese of de wetten van Newton, omdat het een concept is dat zich nog steeds ontwikkelt, een concept dat een andere betekenis kan hebben afhankelijk van waar je je in de wereld bevindt en op welk moment je het probeert uit te vogelen. Het is geen vast idee dat kan worden overgedragen. Het gaat eerder om het creëren van omgevingen die duurzaamheid makkelijk en vanzelfsprekend maakt en een cultuur die uitnodigt tot kritisch denken, transgressie en actie. Het vereist een constante herijking, maar ook het vinden van het juiste morele kompas. Dit wordt een nieuwe uitdaging voor onze scholen. De ‘Whole School Approach’ (WSA) houdt rekening met de ethos en cultuur van een school, maar ook met het curriculum, de eigen praktijken, de professionele ontwikkeling van het personeel, de pedagogie en de verbindingen tussen school en omgeving. WSA biedt een lens die kan helpen om deze uitdaging te realiseren.”
Volgens Wals zijn er vier manieren om aan transgressief leren te doen:
- Stel vragen – vooral ongemakkelijke
Bijvoorbeeld: waar komt je koffie vandaan? Wie heeft het gemaakt en hoe? Werden de mensen die het maakten eerlijk betaald en behandeld? Was het productieproces milieuvriendelijk of niet?
Kun je, naast het maken van duurzame inkoopkeuzes, ook deel uitmaken van de verandering, bijvoorbeeld door een QR-code te maken waarmee potentiële kopers de herkomst en levenscyclus van de koffie kunnen zien?
En waarom serveren we vlees uit de bio-industrie in onze kantines? Hoe zit het met de kleding die we dragen? En ga zo maar door.
Het is belangrijk dat mensen zich samen ongemakkelijk voelen én elkaar kunnen steunen en dat het verkennen van moeilijke vragen leidt tot het bedenken van veelbelovende en hoopvolle alternatieven.
- Innerlijke duurzaamheid ontwikkelen
Innerlijke duurzaamheid verwijst naar je eigen gezondheid en welzijn en de mate van invloed die je hebt om jezelf en de wereld om je heen te veranderen. Als je niet goed in je vel zit, is het moeilijk om bezorgd en actief te zijn voor de hele wereld.
Innerlijke en uiterlijke duurzaamheid gaan hand in hand. Dit betekent ook dat scholen en universiteiten aandacht moeten besteden aan sociaal-emotioneel leren.
- Natuurlijke intelligentie bevorderen
In onze maatschappij die altijd ‘aan’ staat, waarin kunstmatige intelligentie (AI) en beeldschermen je voortdurend afleiden en algoritmes je keuzen bepalen, is het belangrijk om een verbinding te maken met de plaats waar je bent, de natuur te koesteren en ‘natuurlijke intelligentie’ te bevorderen. Dat betekent dat we moeten ‘re-wilden’, meer naar buiten moeten gaan en meer tijd doorbrengen in de natuur. Het ontwikkelen van natuurlijke intelligentie is een aanvulling op het ontwikkelen van innerlijke duurzaamheid.
- Levenslang leren
We moeten iedereen erbij betrekken, met empathie, diversiteit en verschillende perspectieven. Niet alleen jongere generaties moeten zich zorgen maken over klimaatverandering. Generaties van middelbare leeftijd en ouder hebben vaak de grootste voetafdruk, tenminste in ons deel van de wereld, omdat ze meer financiële zekerheid en koopkracht hebben.
We moeten iedereen betrekken bij het leren om anticiperend denken voor grotere ecologische veranderingen te cultiveren. Het is te gemakkelijk en oneerlijk om de last van de verandering af te schuiven van oudere naar jongere generaties.
Laten we ook de kracht van intergenerationeel leren voor duurzaamheid niet vergeten. Volwassenen kunnen net zoveel leren van jongeren als andersom.
Erbij horen door inclusie en diversiteit
We zijn erg goed in het trekken van grenzen en het maken van onderscheid, maar we moeten op zoek gaan naar verbindingen, relaties ontwikkelen en ontdekken hoe onze levens verstrengeld zijn, ook met andere soorten, zegt Wals.
“Verbinding brengt mensen van verschillende achtergronden en generaties samen. Volwassen opvoeders en onderzoekers moeten bij jongeren het begrip van en de verbondenheid met hun natuurlijke omgeving bevorderen,” zegt Wals.
Het beschermen van de planeet kan verschillende dingen betekenen voor mensen, afhankelijk van hun culturele achtergrond en levenssituatie.
“Als je in de sloppenwijken van Mumbai woont, is je realiteit heel anders dan voor iemand die hier in het Westen woont, die alles heeft en die kan reizen waarheen en wanneer hij of zij maar wil, en met één klik zijn favoriete koffiebonen bijna onmiddellijk thuisbezorgd krijgt,” zegt Wals.
Als voorbeeld noemt Wals de verschillen tussen generaties op het gebied van voedselduurzaamheid. “Mijn ouders zijn geboren in de jaren ‘30 en groeiden op tijdens de oorlog en aten tulpenbollen als voedselbron toen er weinig anders beschikbaar was, terwijl ikzelf en mijn kinderen nooit een gebrek aan voedsel hebben gehad,” zegt Wals.
En hoewel radicale verandering nodig is omdat we met de planeet op ramkoers liggen, zegt Wals dat het belangrijk is om te onthouden dat verandering ook met humor en kunst samen kan gaan.
“Denk bijvoorbeeld aan de cartoons van Banksy,” zegt Wals, verwijzend naar de anonieme straatkunstenaar en politiek activist uit Engeland, wiens kunst debat uitlokt over belangrijke sociale kwesties, van oorlog tot klimaatverandering.
“Educatie voor duurzaamheid hoeft niet deprimerend te zijn en alleen maar ‘kommer en kwel’ – ze kan ook creatief, inspirerend, stimulerend en hoopvol zijn.”
Dit interview is een vertaling van het Engelstalige interview voor Elm Magazine, door Katja Pantzar, gepubliceerd op 11 oktober 2023.
